Mitologia baskijska będzie uporządkowanym zbiorem wierzeń dawnych Basków, które posiadają zabarwienie wyraźne politeistyczne. W największym stopniu mitologia ta wywodziła będzie się z okresu starożytności. Postać jednej z głównych bogiń Mari z baskijskich wierzeń, która z resztą przetrwała do dziś, będzie postacią powstałą z powodu wyraźnie widocznych wpływów chrześcijańskich i także nacisków wierzeń okolicznych ludów przez okresem chrześcijaństwa i chrystianizacji. Z drugiej jednak strony w wielu praktykowanych w dzisiejszym czasie na tych terenach obrzędach chrześcijańskich zauważyć będzie można wpływy oraz elementy wywodzące się z baskijskiej mitologii. Ślady mitologii będą oprócz tego cały czas obecne w mentalności samych basków oraz w ich kulturze. Będzie się między innymi wywodziło z tego powszechne poszanowanie siły fizycznej i jej cenienie ponad umiejętności intelektualne. Oprócz tego Baskowie tępić będą przebiegłość uważając ją za domenę złych istot oraz ludzi. Mitologia baskijska nie jest może tak rozbudowana jak grecka, czy też rzymska, będzie tak także iż zachowało się o wiele mniej źródeł z nią związanych, jednak także zawiera szereg ciekawych historii oraz mitów.

Postrzeganie świata

Świat utożsamiany był przez basków z wszechświatem i miał być on na tyle wielki, że nawet słońce nie mogło dotrzeć do jego najdalszych krańców i zmęczone swoją całodniową podróżą, zanurzało się w wodach na zachód od Baskonii. Istniały w tym czasie dwa kryteria podziału świata, pierwsze z nich dzieliło świat na domenę dobra oraz zła, które utożsamiano jednocześnie z dniem i nocą oraz światłem i ciemnością. Drugie kryterium to trzy kolejne sfery, sfera podziemia, która należała do dobrych i złych duchów jak i osób zmarłych, powierzchnia ziemi, która zamieszkana była przez istoty dobre oraz ludzi i często odwiedzana przez mieszkańców podziemi, a oprócz tego istniała jeszcze strefa trzecia czyli niebo, która należała jedynie do księżyca raz słońca, czasami odwiedzana była przez jedne z najpotężniejszych bóstw.

Ludzka egzystencja

Wierzenia basków opierały się na zbiorze kilku następujących zasad, które jednocześnie wyznaczały ludzką moralność. Do najważniejszych z nich zaliczyć będziemy mogli zaliczyć zakaz kłamstwa, kradzieży, bycia wyniosłym, przechwalania się, oprócz tego istniała konieczność szanowania bliźnich oraz bycia uczciwych.Za nieprzestrzeganie tychże zasad na człowieka spaść mogła kara ze strony nadprzyrodzonych sił jeszcze za życia, czy też bezpośrednio po śmierci, kiedy dusza błąkałaby się po świecie. Baskowie wierzyli, że śmierć nie jest końcem życia, tylko przejściem w jego niematerialną formę. Przyczyną śmierci w ich wierzenia było albo nawiedzenie przez demony, czy też duchy chorób, albo też padnięcie ofiarą czarów oraz przekleństwa. Człowiek w momencie swojej śmierci opanowywany był przez złe moce, które stawały się silniejsze od tych mocy dobrych, które chroniły organizm. W momencie jeśli człowiek umierał wśród rodziny i w swym rodzinnym domu, wtedy otwierano drzwi oraz okna, aby dusza miała ułatwiony moment opuszczania ciała. Po śmierci w niematerialnej formie dusza trafić mogła do świata podziemnego, mogła jednak także pozostawać pomiędzy bliskimi, z którymi wcześniej się zamieszkiwało. Śmierć członka rodziny była bardzo ważnym wydarzeniem, na długi okres wszyscy zaprzestawali swoich obowiązków, o śmierci jednego z krewnych informowano wszystkie zwierzęta znajdujące się w gospodarstwie. W przypadku już samej ceremonii pogrzebowej najważniejszą rolę odgrywała zawsze pani domu.

Bóstwa

Baskowie nie znali pojęcia jednego oraz jednocześnie najważniejszego boga. Ponadto w ich języku wszystkie słowa, które określają czynności religijne, czy też przedmiotu o wymiarze sakralnym będą zapożyczone z łaciny, czy też języka hiszpańskiego, gdyż nie istniała żadna z form kultu, nie budowano świątyń, ani też nie powoływano specjalnych kapłanów. Specjalne miejsce w społeczności zajmowali jednak ludzie szanowani z powodu swej wiedzy dotyczącej przyrody (wokół niej bowiem skoncentrowane były wszystkie, czy też przytłaczająca większość baskijskich wierzeń). Szanowano ich także za mądrość życiową oraz doświadczenie, co miało czynić ich swojego rodzaju bliższymi światu nadprzyrodzonemu, bardzo często określano ich mianem istot mitycznych. Nie posiadali oni jednak statusu kapłanów, byli raczej swojego rodzaju wróżbitami, czy też magami.

Słońce

Słońce w baskijskiej mitologii odgrywało będzie jedną z najważniejszych ról. Nosiło w języku basków różne nazwy w zależności od danego regionu. Nie jest znane dokładne pochodzenie, ani także bezpośrednie znaczenie tychże nazw, jednak dla głównej z nich czyli Eguzki, naukowcy podają tłumaczenie, czy też znaczenie jako „ten, który robi dzień”. Niekiedy odnoszono się także do słońca mianem babci słońce. Istnieje także teoria, według której wszystkie nazwy słońca mają być tylko i wyłącznie eufemizmami, gdyż tabu nie pozwalało używać wprost nazwy samego słońca. Słońce w wierzeniach basków było rodzaju żeńskiego i być może w starożytności uważane było za córkę ziemi. W dzień oświetlało właśnie ziemię, w nocy natomiast przesuwało się pod ziemią z powrotem na wschód, przez to oświetlało także świat duchów oraz umarłych. W momencie kiedy zachodziło, żegnało się je odpowiednikiem polskiego pa, pa, tak aby nie odchodziło zasmucone. Symbolizowane były najczęściej przez osty, którym przypisywana była moc chronienia przed szeregiem złych mocy. Oprócz tego inne symbole słońca to koncentryczne koła, swastyka, czy też pięcioramienna gwiazda. Ślady kultu solarnego widać będzie także w sposobie budowania domów przez basków. Stawiane były one tak, by główne wejście zawsze skierowane było na wschód i tak aby mogły przez nie wpaść do domu pierwsze z promieni słonecznych.

Noc świętojańska

Dla basków jednym z najważniejszych dni, podobnie jak z resztą dla wielu innych ludów, byłą noc przesilenia letniego, inaczej zwana także świętojańską. W niektórych rejonach Baskonii wszyscy mieszkańcy miejscowości zbierali się na najbliższych wzniesieniach, tak aby wspólnie mieć możliwość oglądania wschodu słońca i przywitania go radosnym tańcem. Chodzenie boso po rosie w poranek po nocy świętojańskiej było gwarantem zdrowia. Oprócz tego o poranku dokonywane były rytualne oraz zbiorowe ablucje – czyli obmycia całego ciała, czy też poszczególnych jego części.

Księżyc

Księżyc w języku baskijskim nie posiadał już tylu różnorodnych określeń. Najczęściej jednak nazywany był mianem światła słabego oraz zimnego. Boga lunarnego przeważnie uważana za jedną z kolejnych córek ziemi, podobnie jak słońce księżyc także posiadał płeć żeńską. Miał on szczególną noc dzięki której w czasie ostatnie kwadry najlepiej było ścinać niektóre z drzew, między innymi dęby, czy też strzyc owoce oraz ubijać świnie, miało to zapewnić przede wszystkim o wiele lepszą jakość otrzymywanych produktów. Ludzie i zwierzęta poczęci w czasie pierwszej kwadry mieli być płci męskiej, a czasie ostatniej żeńskiej. Natomiast ci co umarli w nowi mogli liczyć na najlepszy los po śmierci i na najbardziej łagodne traktowanie.